جــــــــــام ادب

 وزن :  وزن شعر عبارت است از نظمي در اصوات گفتار.

عروض : علمي است که از قواعد تعيين و طبقه بندي اوزان شعر بحث مي کند.

واحد وزن : واحد وزن در شعر فارسي  مصراع و در شعر عرب بيت است اما در نام گذاري اوزان شعر فارسي طبق سنت واحد وزن را بيت مي گويند.

 اوزان شعر فارسي سه نوع است :

1-      اوزاني كه شاعران به آنها شعر سرودند كه متجاوز از 250 تاست .

2-      اوزاني كه عروضيان خود براي آنها شعري به عنوان مثال آورده اند .

3-      اوزاني كه براي آنها مثال آورده نشده است .

اوزان دوري يا متناوب :

وزني است كه هر مصرع آن از دو قسمت تشكيل مي شود و قسمت دوم ، تكرار قسمت اول است . هر نيم مصرع در حكم يك مصرع مي باشد .

مشخصات اوزان دوري :

1-      بعد پاره ي اول هر مصرع وقفه يا مكثي بالقوه يا بالفعل هست .

2-      از اركان متناوب درست مي شود نه از تكرار اركان

3-      هجاي پاياني نيم مصرع اول هميشه بلند است اما به جاي آن مي توان كشيده يا كوتاه آورد

4-      هجاهاي هر مصراع زوج است و معمولا هفت يا پنج هجا دارد .

پركاربرد ترين اوزان دوري :

1-       مُفتَعِلُن فاعِلُن 2-  مفعولُ فاعِلاتُن 3-  مفعولُ مَفاعيلُن

اوزان مثنوي :

1-      فَعولُن فعولن فعولن فَعَل وزن حماسي و رزمي است و مناسب پند و اندرز مثل : شاهنامه ، بوستان

2-      مفاعيلُن مفاعيلن فعولُن مناسب داستان هاي عاشقانه است . مثل : ويس و رامين ، خسرو و شيرين

3-      فاعِلاتُن فاعلاتن فاعِلُن مناسب مضامين پند آميز و عارفانه است . مثل : منطق الطير و مثنوي

4-      مُفتَعِلُن مفتعلن فاعِلُن مناسب پند و حكمت است . مثل : مخزن الاسرار نظامي

5-      فَعَلاتُن فعلاتن فَعَلُن مناسب مضامين پند آميز و عرفاني است . مثل : سبحه الابرار جامي

6-   مفعولُ مَفاعِلُن فَعولُن مناسب مضامين عاشقانه است . مثل : ليلي و مجنون نظامي و مجنون و ليلي جامي و هاتفي و تحفه العراقين خاقاني

وزن شعر فارسي :

به سبب ثابت بودن كميت مصوت هاي بلند و كوتاه در زبان فارسي به ناچار كَمّّي است .

اوزان شعر رسمي :

الف ) اوزاني كه مبتني بر نظم و تساوي هجاها در هر مصرع شعر است .

ب ) اوزاني كه در آن ها نظم ميان هجاها هر مصرع رعايت مي شود اما طول مصراع ها يكسان نيست .

اوزاني كه در آن ها نظم ميان هجاها هر مصرع رعايت مي شود اما طول مصراع ها يكسان نيست بر سه نوع است :

1-    وزن در قالب مستزاد : مستزاد شعري است كه در پايان هر مصراع آن مصراع كوتاهي مي آيد . اين مصراع هاي كوتاه با هم هم وزن هستند .

2-       بحر طويل : شعري است كه هر مصراع آن از تكرار تعدادي نامعين اركان عروضي فَعَلاتُن يا مَفاعيلُن ساخته مي شود .

3-    وزن نيمايي : شعري است كه طول مصراع هاي آن مساوي نسيت و جاي قافيه در آن مشخص نيست . در اين وزن مصراع جايي تمام مي شود كه كلام خاتمه يابد يا نفس تازه كردن يا تاكيد و غيره لازم باشد .

    تكيه : برجستگي هايي كه به يك هجاي كلمه داده مي شود كه باعث مي شود برجسته تر تلفظ   شود تكيه سبب تفاوت معنايي مي شود . مثل : ولي به معني اما و سرپرست

انواع وزن شعر فارسي :

1-   وزن كَمّي : اساس آن مبتني بر نظم هجاهاي بلند و كوتاه در مصراع هاي يك شعر است . مثل : وزن شعر فارسي ، عربي ، سانسكريت و يوناني قديم

2-   وزن ضربي يا تكيه اي : اساس اين وزن فقط بر تساوي تعدادتكيه ها در هر مصراع شعر قرار دارد و تعداد هجاهاي مصرا ها ممكن است تغيير كند . خاص زبان هايي است كه در آنها هجاي تكيه دار اصل است . مثل : وزن شعر انگليسي قديم و آلماني

3-   وزن آهنگي : خاص زبان هايي است كه زير و بمي در كلمه ي يك هجايي باعث تغيير معني   مي شود . مثل : وزن شعر چيني و ويتنامي

4-   وزن عددي : در آن فقط تساوي تعداد هجاهاي هر مصراع معتبر است . خاص زبان هايي است كه كوتاه و بلند بودن مصوت ها و تكيه و زير و بمي هيچ نقشي ندارد . مثل : وزن شعر زبان هاي فرانسوي و ژاپني 

5-      وزن ضربي – هجايي : كه در آن هم تعداد تكيه ها حساب مي شود و تعداد هجاها              

 م       مثل : وزن شعر انگليسي امروز                                                                                                                         

زير و بمي : اين گونه است كه اگر كلمه اي يك هجايي را زير تلفظ كنيم يك معني مي دهد و اگر بم تلفظ كنيم معني ديگر . وزن شعر چيني بر پايه ي زير و بمي يعني آهنگي است .

پرسش و پاسخ 

1– وزن دوري چيست؟

وزن دوري يا متناوب وزني است که هر مصراع آن از دو قسمت تشکيل مي شود و قسمت دوم , تکرار قسمت اول است .

2– منطق الطير عطار و مثنوي مولوي بر چه وزني سروده شده است؟

فاعلاتن،   فاعلاتن،  فاعلن  که مناسب مضامين پند آميز و عارفانه است.

3– وزن بيت زير را پيدا کنيد و اگر دوري است مشخص کنيد و دليل دوري بودن آن را بيان نماييد.

روي تو چون نو بهار جلوه گري مي کند                     زلف تو چون روزگار پرده دري مي کند

                         مفتعلن              فاعلن                       مفتعلن                      فاعلن

·  وزن آن دوري است.

دلايل دوري بودن وزن : بعد از نيم مصراع هاي اول مکث ايجاد مي شود.

- آخرين هجاي نيم مصراع اول مي تواند کشيده شده بيايد. اما در حکم هجاي بلند است مانند : هار، گار

- ارکان شعر متناوب اند. مفتعلن   فاعلن  / / مفتعلن  فاعلن

- هر نيم مصراع 7 هجا دارد، پس تعداد هجاهاي هر مصراع، زوج است.

- طبقه بندي اوزان :  

تعداد اوزان شعر فارسي بسيار زياد است و اوزاني که از نظر نظم ميان هجاهاي کوتاه و بلند يکسان هستند يک گروه را تشکيل مي دهند و از 4 رکني (مثمن )، 3 رکني ( مسدس ) 2 رکني ( مربع ) ساخته مي شوند. 

 - نام اوزان : نام اوزان حاصل از تکرار ارکان چنين است: - مفاعيلن هَزَج - مستفعلن رَجَز - فاعلاتن رَمَل - فعولن متقارب - 

 پر کاربرد ترين اوزان : پر کاربردترين اوزان شعر فارسي 29 تاست. اين اوزان را بر مبناي نظم ميان هجاهاي کوتاه و بلند آن مي توان به 9 گروه که هر کدام شامل 2 يا 3 وزن هستند و 5 تک وزن مرتب کرد. ·  

گروه 1 : 1 - فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن چرخ بازيگر ازين بازيچه ها بسيار دارد 2– فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن وز نفاق تير و قصد ماه و کيد مشتري ( سومين وزن پر کاربرد ) 3– فاعلاتن فاعلاتن فاعلن ني حريف هر که از ياري بريد · 

 گروه 2 : 1– فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن همه اسمند و تو جسمي، همه جسمند و تو روحي 2- فعلاتن فعلاتن فعلاتن فَعَلن که چون من سوخته در خيل تو بسياري هست ( چهارمين وزن پر کاربرد ) 3- فعلاتن فعلاتن فَعَلن نامور شو به فتوت چون خليل · گروه 3 : 1– مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن خود نبود عشق تو را چاره ز بي خويشتني 2– مفتعلن مفتعلن فاعلن روز و شب اين طفل به نشو و نماست  

3– مفتعلن فاعلن / / مفتعلن فاعلن کبک فرو ريخته مشک به سوراخ گوش ·  

گروه 4 : 1– مستفعل مستفعل مستفعل مستف ( = مفعول مفاعيل مفاعيل فعولن ) اشکم شود از هر مژه چون سيل روانه (هفتمين وزن پر کاربرد) 2– مستفعل مستفعل مستفعل فع ( = مفعول مفاعيل مفاعيل فعل) بر حسن جوانيت دل نرم نداشت ( اين وزن رباعي است ) 3– مستفعل مفعولن / / مستفعل مفعولن ( = مفعول مفاعيلن / / مفعول مفاعيلن ) بي خويشتنم کردي بوي گل و ريحان ها ·  

گروه 5 : 1– مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل ( = مفعول فاعلات مفاعيل فاعلن ) نيکوست حال ما، که نکو باد حال گل( دومين وزن پر کاربرد) 2– مستفعلن مفاعل مفعولن ( = مفعول فاعلات مفاعيلن ) و اندر نهان سرشک همي باري 3- مستفعلن فعولن / / مستفعلن فعولن ( = مفعول فاعلاتن / / مفعول فاعلاتن ) پيوند روح کردي پيغام دوست دادي ·  

گروه 6 : 1– مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن مفاعيلن جرس فرياد مي دارد که بر بنديد محمل ها ( ششمين وزن پر کاربرد ) 2- مفاعيلن مفاعيلن فعولن در آن سينه دلي وان دل همه سوز ( هشتمين وزن پر کاربرد ) ·  

گروه 7 : 1– فعولن فعولن فعولن فعولن عقيق است گويي به پيروزه اندر 2- فعولن فعولن فعولن فعل که خشم خدا آورد راستي ( کاربرد اين وزن در مثنوي هاي حماسي بسيار است ) ·  

گروه 8 : 1– مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن شکنجه صبر ندارم بريز خونم و رستي 2– مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن تورا درس سخن انکار کار ما نرسد ( اين وزن پر کاربردترين وزن شعر فارسي است ) ·  

گروه 9 : 1– مستفعل فاعلات مستفعل جز توبه ره دگر نمي دانم ( مفعول مفاعلن مفاعيلن ) 2– مستفعل فاعلات فع لن آن خشت بود که پر توان زد ( مفعول مفاعلن فعولن ) ·  

تک وزنها :  

1- مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن : خوابي ؟ خيالي ؟ چيستي اشکي بگو، آهي بگو  

2– فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن : به کجا روم ز دستت که نمي دهي مجالي  

3– فعلاتن مفاعلن فعلن : بر لبانش ترانه ي توحيد ( پنجمين وزن پر کاربرد ) 

 4– مفتعلن فاعلات مفتعلن فع : پيش دو ابروي چون هلال محمد  

5– مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن : رفت و رها نمي کني , آمد و ره نمي دهي