جــــــــــام ادب

 تحليل آثار مهم نظم و نثر فارسي

الف ) آثار منظوم

شاهنامه ي فردوسي :

شاهکار  آثار حماسي ملي ايران و يکي از عالي ترين نمونه هاي شعر ساده و روان به سبک خراساني است. نظم اين اثر 365 يا 370 هجري شروع مي شود و بعد از سي و پنج سال يعني به سال 400 يا اندکي بعد از آن به پايان مي رسد.

- موضوع شاهنامه : تاريخ ايران قديم، از آغاز تمدن نژاد ايراني تا انقراض حکومت ساسانيان به دست مسلمانان است.

- شاهنامه به سه دوره قابل تقسيم است :

1– دوره اساطيري

2– دوره پهلواني

3– دوره تاريخي

- دوره اساطيري : از عهد کيومرث تا ظهور فريدون ادامه دارد.

- دوره پهلواني :  که مهم ترين دوره شاهنامه است و از پادشاهي فريدون شروع مي شود و با مرگ جهان پهلوان شاهنامه , رستم به پايان مي رسد .

- دوره تاريخي : که با ظهور بهمن آغاز مي شود و با شکست ساسانيان به پايان مي رسد.

مهم ترين  مأخذ فردوسي در تدوين شاهنامه : شاهنامه ي منثور ابومنصوري

- ابيات شاهنامه حدود شصت هزار بيت است.

- اهداف فردوسي از تدوين شاهنامه :

1– احياي زبان فارسي

2– تقويت روحيه ي مبازره با بيگانگان و بيگانه پرستان

3– مقاومت در برابر دشمنان

- شيوه ي بيان شاهنامه :

سخن فردوسي استواري خاصي دارد. قدرتي که وي در آوردن تعبيرات گوناگون دارد، نوعي عظمت به کلام او مي بخشد.

- برخي از ويژگي هاي شاهنامه :

- آفريدن معاني و آوردن وصف ها و تشبيه هاي طبيعي.

- ابيات سست و لغات عربي و کلمات نامانوس فارسي در کلام فردوسي بسيار اندک است.

- در توصيف مناظر و نمايش حالات و حتي در بيان مضامين حکمت و عبرت از دقايق بلاغت و صنايع ادبي بسيار فراوان و مناسب استفاده شده است.

- نحوه ي تنظيم و ترکيب و تلفيق داستان ها بسيار هنرمندانه است.

نظامي و خسرو و شيرين :

نظامي گنجوي شاعر پر آوازه ي قرن ششم و اوايل قرن هفتم، استاد مسلم شعر غنايي و داستان هاي عاشقانه در ادب فارسي است.

مهم ترين اثر او « پنج گنج » يا « خمسه » که عبارتند از : مخزن الاسرار، ليلي و مجنون، خسرو و شيرين، هفت پيکر، اسکندر نامه  که تمامي مثنوي ها به سبک عراقي است.

- قديمي ترين مثنوي نظامي مخزن الاسرار است و بهترين آنها خسرو و شيرين است.

بر جستگي ها و ويژگي هاي شعر نظامي :

1– تشبيهات و توصيفات او، زيبا و هنرمندانه و بسيار خيال انگيزند.

2– در تصوير جزئيات طبيعت و حالات بسيار تواناست.

3– انتخاب الفاظ و کلمات مناسب که نتيجه آشکار آن، موسيقي شعر اوست.

4– ايجاد ترکيبات خاص و ابداع و اختراع معاني و مضامين نو و دلپسند.

ابهام در شعر نظامي :

تازگي معاني و ابداع ترکيبات تازه که در شعر نظامي به وفور يافت مي شود، کلام وي را گاهي دچار ابهام مي کند. علاوه بر اين ها کثرت « لغات عربي » و « اصطلاحات علوم » و «اصول و مباني فلسفه و معارف اسلامي » سخن اين شاعر را دشوار و پيچيده کرده است.

- مثنوي مولوي :

جلال الدين محمد صاحب کتاب عظيم مثنوي معنوي در حدود 604 هجري در بلخ متولد شد. در کودکي به اتفاق پدر به قونيه مي رود و در آن جا، رحل اقامت مي افکند. اما در سال 642 وقتي شمس تبريزي به قونيه مي آيد و با او برخورد مي کند، انقلابي در روح او به وجود مي آيد و به کلي دگرگون مي شود. بعد از غيبت شمس، صلاح الدين زرکوب دل مولانا را مي ربايد و پس از او حسام الدين چلپي. شيفتگي به همين حسام الدين است که باعث خلق مثنوي کبير بزرگ ترين اثر عرفاني و انساني مي شود. مثنوي معنوي در شش دفتر سروده شده و در حدود بيست و شش هزار بيت است.

مثنوي را قرآن عجم گفته اند، زيرا در اين کتاب نزديک 745 حديث نبوي تفسير شده و 528 آيه از آيات قرآن به طريق اشاره يا به تصريح در آن آمده است. مبناي اين کتاب بر حکايت و تمثيل است، حکايت هايي به شيوه داستان در داستان.

مثنوي با داستان « ني » آغاز مي شود « ني » در واقع روح سرگشته و حيران اوست که از اصل خود جدا مانده و آرزوي بازگشت بدان اصل را دارد و ناله ي او ناله ي روحي سرگردان و جوياي اصل است.

علاوه بر دو منبع اصلي قرآن و حديث مولوي در داستان هاي مثنوي از کتاب هاي ديگري مانند کليله و دمنه، آثار سنايي و عطار و نظامي و حتي از زبان عوام بهره جسته است.

مولوي در مثنوي زبان اديبانه به کار نمي گيرد و از آن دوري مي گزيند و حتي قافيه پردازي را مانع فکر و انديشه ي خود مي داند.

آنچه در شعر مولوي اهميت و جلوه دارد فکر و معنويت و عشق است.

در مثنوي طبيعت جلوه گاه خداست. در سراسر کاينات جز خدا هيچ نيست و انسان نيز همه جا با طبيعت با اشياء و کاينات مي آميزد و اتحاد و اتصال مي يابد.

- غزليات حافظ :

حافظ بزرگ ترين غزل سراي قرن هشتم است. وي در اوايل قرن هشتم يعني به سال 726 هجري در شيراز به دنيا آمد و در اواخر آن قرن يعني 791 درگذشت. در تمام مدت زندگي در شيراز مي ماند و جز براي يکي دو مسافرت کوتاه شيراز را ترک نمي کند.

وي هم حافظ قرآن است و هم عالم و فيلسوف زمان با اين همه براي حافظ هيچ چيز مثل شعر و دنياي انديشه هاي شاعرانه، جاذبه و کشش ندارد.

شعر حافظ : ستايش آزادگي است و همين آزادگي است که او را به لقب « رند » معروف کرده است و شعر او را « رندانه » مي خوانند.

سبک شعر حافظ هر چند از لحاظ تقسيمات کلي بايد از خصايص سبک عراقي برخوردار باشد، اما مي توان سبک او را سبک خاص حافظ يا « سبک والا » خواند. در غزليات حافظ  گذشته از اشارات فراوان به آيات قرآن و احاديث نبوي و روايات و داستان هاي ملي و اساطير ايراني و سامي بلاغت کلام و هنر تلفيق و ترکيب کلمات و آفرينش هاي هنري و تصويرهاي بي نظير و صنايع معنوي، خاصه ايجاز و ايهام، شعر حافظ را به عالي ترين مرتبه ي خود سوق مي دهد.

وزن در شعر حافظ :  در ميان غزليات حافظ هرگز با وزني خشن و سنگين و نامتناسب برخورد نمي کنيم غالباً وزن ها نرم است و ميان آن با معني و محتوا تناسب کامل وجود دارد.

- صائب تبريزي :  در دوره ي صفويه شايد هيچ شاعري به اندازه ي صائب نتوانسته است در شعر مضمون آفريني کند و شيوه اي نو چه از جهت محتوا چه از لحاظ ترکيب کلمات و شکل ظاهري شعر و تعبيرات و تشبيهات بيافريند. از اين رو صائب را مي توان نماينده ي واقعي شعر دوره ي صفويه و سبک هنري دانست. او در قالب هاي گوناگون شعر مي سرايد اما غزل را بيش از انواع ديگر مي پسندد.

ب – آثار منثور

- تاريخ بيهقي

تاريخ بيهقي اثر دبير دانشمند و مشهور دربار غزنوي، ابوالفضل محمد بن حسين بيهقي است. نثر آن، نثر مرسل است و  در قرن پنجم هجري قمري نگاشته شده است.

اين کتاب در شرح « تاريخ آل سبکتکين » است از آغاز دولت آن خاندان تا اوايل سلطنت سلطان مسعود غزنوي است و به همين سبب عنوان « تاريخ مسعودي » يافته است.

از نام هاي ديگر آن : تاريخ ناصري، تاريخ آل ناصر، جوامع التواريخ است.

اهميت تاريخ بيهقي : از دو جهت است: يکي از جهت تاريخ نگاري و ديگر از لحاظ هنر نويسندگي.

ويژگي هاي نثر  بيهقي :

1 – نثر بيهقي نوعي نثر داستاني است که در خدمت محتواي تاريخي قرار گرفته است.

2–  در مواردي که نويسنده مناسب دانسته از « اطناب » استفاده شده اما در مجموع «ايجاز» در کلام کاملاً بارز است و اين، يکي از جلوه هاي بارز « بلاغت طبيعي » در سخن بيهقي است.

3–  تمثيلات و تعبيرات به کار رفته، بليغ و زيباست.

4– استشهاد به تاريخ و قصه

5– آفرينش واژه ها و ترکيبات بديع

6– استفاده ي طبيعي و غير متکلفانه از لغات و جمع مکسر و گاهي هم عبارات عربي

7– حذف افعال و حتي گاهي قسمتي از يک عبارات به قرينه، بنا به اقتضاي بلاغت کلام

8– زيبايي و خوش آهنگي کلام

جلوه هاي هنر نويسندگي بيهقي :

1– توصيف دقيق و جذاب وضعيت ظاهري و باطني افراد

2– تجسم و تصوير هنرمندانه صحنه ها و اشياء

3– ايجاز و اطناب بجا و طبيعي

4– تمثيلات، تشبيهات و کنايات زيبا

- قابوس نامه

قابوس نامه از آثار مهم منثور اواخر قرن پنجم و از بهترين نمونه هاي نثر مرسل به شمار مي رود. نويسنده اين کتاب « امير عنصرالمعالي کيکاووس بن اسکندربن قابوس و شمگير » از امرا و شاهزادگان خاندان زياري است.

عنصر المعالي اين کتاب را خطاب به فرزندش گيلان شاه نوشته و ظاهراً مقصدش آن بوده که فرزندش را از علوم و فنون مختلف و آداب و رسوم گوناگون که در آن زمان وجود داشته و دانستن آنها را براي فرزند لازم مي دانسته آگاه کند.

نام اصلي کتاب « نصيحت نامه » است و قابوس نامه اسمي است که بعداً به مناسبت شهرت جدش قابوس بن وشمگير بر روي آن کتاب گذاشته اند. اين کتاب داراي 44 باب است در انواع فنون و علوم و آيين ها و سنت ها. شيوه عنصرالمعالي در اين کتاب در هر باب چنان است که ابتدا خطاب به پسر خود به تعريف يا توصيف موضوع مورد نظر مي پردازد و در باب آن سخن مي گويد، سپس براي توضيح بيشتر و روشنگري مطلب حکايت هايي نقل مي کند.

نثر قابوس نامه

1- نثر قابوس نامه، ساده و روان و خوش آهنگ است.

2– جمله ها کوتاهند.

3– لغات و اصطلاحات فارسي در آن بسيار فراوان است.

4– لغات عربي در آن بسيار کم است و اين مقدار اندک نيز از نوع واژه هاي معمولي و رايج است.

5– به دليل محتواي کتاب، اصطلاحات مربوط به علوم مختلف زمان در آن وجود دارد.

6– نويسنده به دليل ذوق شاعري، اشعاري را که خود سروده در جاي مناسب همراه با نثر آورده است.

- گلستان سعدي

سعدي خداوندگار سخن فارسي، گلستان را در سال 656 هجري در پايان مسافرت هاي طولاني و پس از کسب تجربيات فراوان فراهم مي آورد.

هدف اصلي سعدي در گلستان تربيت اخلاقي که بر مبناي ارزش هاي ديني استوار است مي باشد.

گلستان سعدي، نمايش دنياست همان گونه که هست يعني دنياي واقعي. گلستان، هفت باب دارد : در سيرت پادشاهان،در اخلاق درويشان، در فضيلت قناعت، در فوايد خاموشي، در عشق و جواني، در ضعف و پيري، در تأثير تربيت و در آداب معاشرت.

گلستان علاوه بر محتوا، از نظر نويسندگي حائز اهميت است و در ابتداي کتاب به اين هنر نويسندگي خود اشاره مي کند: « کتاب گلستان توانم تصنيف کردن ... در لباسي که متکلمان را به کار آيد و مترسلان را بلاغت افزايد. »

نثر گلستان

نثر گلستان، ترکيبي در ميان نثر مرسل مصنوع که داراي ويژگي هايي به شرح زير مي باشد :

1- نثر سعدي هم سجع دارد و هم تمثيل و استشهاد، هم از آيات قرآني و اخبار و احاديث استفاده مي کند و هم از تمثيلات تاريخي هم لغات عربي و عبارات عربي دارد و هم شعر عربي و شعر فارسي.

2– کاربرد کلمه در جاي مخصوص خود، به طوري که اگر آن را از جاي خاص خود برداريم نظم و تناسب و زيبايي کلام از ميان مي رود.

3– اغلب عبارات سعدي در يک حکايت به صورت مصراع هاي مختلف در مي آيد.

4– ايجاز در سخن که توجه سعدي به ايجاز کلام نوعي سنت شکني است. زيرا نثر فني و مصنوع روزگار او معمولاً از ايجاز پرهيز داشته است و نويسندگان براي توصيف يک صحنه يا بيان يک مطلب کلمات مترادف و پي در پي به کار مي برده اند.

5– گفتار اشخاص با حالات و روحيات و شخصيت آن ها متناسب است.

پرسش و پاسخ

1– شاهنامه به چند دوره تقسيم مي شود؟

به سه دوره تقسيم مي شود :

1– اساطيري

2– پهلواني

3 – تاريخي

2– آيا دوره ي پهلواني مفصل ترين و بهترين قسمت شاهنامه است؟

بله، زيرا جنگ هاي ميان ايران و توران در اين دوره آغاز مي شود و پادشاهان کياني مانند کيقباد، کيکاووس، ... در اين دوره روي کار مي آيند و پهلوانان مشهور مانند رستم، اسنفنديار و سهراب در اين عهد ظهور مي کنند.

3– چند تراژدي مهم از شاهنامه را نام ببريد؟

رستم و سهراب، رستم و اسفنديار و داستان سياوش

4– نام قديم ترين مثنوي نظامي چيست و طرح آن چگونه است؟

قديم ترين مثنوي نظامي مخزن الاسرار است. اين مثنوي کوتاه و 2260 بيت دارد و حاوي انديشه هاي زاهدانه و عارفانه است – داراي 20 مقاله است و در هر مقاله اي پس از شرح عنوان مقاله، براي تاثير گذاري بيشتر داستاني کوتاه اما پر محتوا و دلنشين روايت شده است.

5– چه عاملي باعث  دگرگون شدن احوال مولوي مي شود؟

ملاقات با شمس تبريزي

6– مثنوي مولوي چند دفتر است و مولوي در سرودن آن چه منابع و مأخذي را در نظر داشته است؟

شش دفتر است و مولوي در سرودن آن از دو منبع عمده ي « قرآن » و « حديث » و در کنار اين دو منبع، از « آثار نظامي و عطار و سنايي »، « کليله و دمنه » و نيز داستان هايي که در زبان عوام رايج بوده بهره برده است.

7- در شعر حافظ « محتسب » کيست و چرا حافظ با او سر ناسازگاري داشته است؟

منظور از محتسب، امير مبارزالدين است زيرا او با غلبه ي بر فارس، شهر را ميان رعب و وحشت و خشونت و تعصب غرقه مي سازد، حافظ بر نمي تابد و دنياي ساخته ي مبارز الدين را دنيايي سرد و خشن مي بيند و به رد و انکار آن مي پردازد و با ريا و تزوير و عوام فريبي و دروغ و دورويي که زاده حکومت محتسب است به مبارزه بر مي خيزد.

8– چه تازگي هايي در شعر صائب مي توان ديد؟

مضمون آفريني تازگي دارد، به خصوص در غزل و همچنين در خلق مضامين بکر و نازک خيالي و ساختن تشبيهات و استعارات و کنايات تازه و تمثيل و ارسال المثل و هم آوردن الفاظ عاميانه و معمولي و گاه پيش پا افتاده و افکار و انديشه هاي عاميانه.

9- کدام يک از قالب هاي شعري بيش تر مورد توجه صائب بوده است؟   غزل

10– تاريخ بيهقي از لحاظ تاريخي چه اهميتي دارد؟

از نظر تاريخ نگاري اين کتاب اهميت زياد دارد زيرا مورخ سعي کرده است تا آن جا که ممکن است حقايق تاريخي را با تخيلات با تعارفات و دروغ گويي هاي بي مورد در نياميزد و تاريخي واقعي و مستند ارائه دهد و براي رسيدن به اين هدف مهم از يک طرف مشاهدات و تجربيات سياسي و اجتماعي خود را بيان مي کند و از طرف ديگر بر افراد ثقه و کتاب هاي قابل اعتماد تکيه مي نمايد.

11– نثر قابوس نامه چه خصوصياتي دارد؟

نثر قابوس نامه نثري است ساده و روان، لغات عربي در آن بسيار اندک است و ظاهراً نويسنده در به کار بردن لغات فارسي تعهدي داشته است. جملات کوتاهست. لغات عربي در اين کتاب غالباً يا لغات معمولي و رايج عربي در زبان فارسي است و يا اصطلاحات علمي و فني است مانند مصطلحات فلسفه و نجوم و هندسه و طب و شعر و فقه و امثال آن.

12– کاربرد واژه در گلستان چه اهميتي دارد؟

هر واژه در کلام سعدي جاي خاص و معيني دارد به طوري که اگر آن را از جاي خاص خود بر داريم نظم و تناسب و ناچار زيبايي و لطف کلام از ميان مي رود.