جــــــــــام ادب

درس یازدهم/ کیش مهر

آثار علّامه طباطبایی:1) تفسیر المیزان 2) اصول فلسفه و روش رئالیسم

علامه طباطبایی اشعار عرفانی می سرود و خطی خوش داشت

نوع شعر: غنايي.

 كيش مهر، ايهام تناسب دارد؛1- آيين عشق ورزي به خدا 2- آييني پيش از اسلام(ميتراييسم يا مهر پرستي) يعني مهر يك بار با كيش به عنوان آيين تناسب دارد و يك بار با مهر به معناي عشق .

همی    گویم و گفته­ام  بارها            بود  کیش من مهر دلدارها

کیش: دین، آیین، مذهب / هم چنین به معنی  تیردان، نوعی پارچه­ی کتانی. 

مهر: ایهام تناسب 1- دوستی، محبّت 2- خورشید، آفتاب

دلدار: دلبر، معشوق.   

همی­گویم: می­گویم(مضارع اخباری).  

مهر و دلدار: مراعات نظیر. 

جناس اشتقاق بين همي گويم و گفته ام.

بارها: قيد است.

مهر دلدارها نهاد جمله ي مصرع دوم است.

مفهوم : شاعر عشق و محبت را روش شناخت خداوند می داند

معنی: بارها گفته ام و باز هم مي گويم دین و آیین من، عشق­ و دوستی نسبت به به دلبر و معشوق است.  

پرستش به مستی است در کیش مهر         برونند  زین  جرگه هشیارها

بیت بر پرستش عاشقانه تأکید دارد و بیانگر تقابل عقل و عشق است. 

کیش مهر : ايهام تناسب ،چون در آيين مهر پرستي نيز با مستي (شراب نوشي)ميترا را مي پرستيدند.    

تضاد : مستي و هشيار

جرگه: گروه. دسته ، تناسب معنايي با محرم اين هوش جز بي هوش نيست.

هشیارها : کسانی که عارف و عاشق واقعی نیستند ( عاشق واقعی کسی است که دست از عقل و وجود کشیده اند )

تناسب معنی با :

-          عقل می خواست که آید به تماشاگه راز /دست غیب آمد و بر سینه ی نامحرم زد.

-          عشق دریایی کرانه ناپدید/ کی توان کردن شنا ای هوشمند

مفهوم : تاکید بر رد عقل و برتری عشق بر عقل

معنی: در طريق عشق، پرستش معشوق با سرمستي و از خود بی­خود شدن ممکن است و کسانی که هوشیار و عاقل هستند،از این گروه خارج­اند.

به شادی و آسایش و خواب و خورها          ندارند   کاری دل افکارها

افگار: آزرده، زخمی.    

افکار: جمع مکسّر فکر 

مراعات نظير بين شادي و آسايش و خواب و خور ( خور ، اسم مصدر است ؛خوراك)    

دل افگار: كنايه از عاشق ، دل سوختگان طریق عشق  

تناسب معنايي با:عشق را خواهي كه تا پايان بري/ بس كه بپسنديد بايد ناپسند

معنی: دلسوختگان راه عشق به آسودگي و خوردن و خوابيدن (لذت هاي مادي) توجهي ندارند.

مفهوم: عاشقان کسانی هستند که ترک شادی و آسایش و تنعّم کرده­اند.  

کشیدند در کوی دلدادگان            میان دل و کام دیوارها

دیوار کشیدن: کنایه از ممانعت کردن.    

کوی، دیوار، دل و کام: مراعات نظیر      

واج­آرایی در «د»   

دلداده كنايه از عاشق 

مفهوم : عاشق اسیر نفس مادی خود نمی شود

معنی: در کوی عاشقان، میان دل و آرزوها و خواسته­ها موانعی ایجاد کرده­اند، که عاشقان به آرزوهای دنیوی نیندیشند.  

چه فرهادها مرده در کوه­ها           چه حلاج­ها رفته بر دارها

حلاج: در لغت: به معنی «پنبه زن».  مجاز از عارفان  

جولاهه: نسّاج، عنکبوت بافنده.    

«چه حلاج­ها رفته بر دارها»: متناسب با «معراج مردان، سرِ دار است».  

تلمیح: به داستان «فرهاد و حلاج» اشاره دارد.        

فرهاد، کوه، حلاج، دار: مراعات نظیر دارند.          

چه: صفت تعجّبی

حلاج : مجاز از عارفان    

بیت آرایه ترصیع دارد

مفهوم : عاشقان و عارفان زیادی در راه عشق فدا شدند

تناسب با : در زلف چون کمندش ای دل مپیچ که آن جا / سرها بریده بینی بی جرم و بی جنایت         

معنی: چه بسيار عاشقانی مثل فرهاد در کوه­ها مرده­اند و چه بسیار عارفانی که مثل حلاج بر دار رفته­اند و در راه عشق جان باخته­اند.

چه دارد جهان جز دل و مهر یار          مگر توده هایی زپندارها

چه دارد جهان؟ استفهام انکاری؛ جهان چیزی ندارد. 

دل، مهر و یار: مراعات نظیر  

دل : مجاز از عشق

چه : ضمیر پرسشی در نقش مفعول  

مفهوم :آنچه در دنیا ارزش و اعتبار دارد ، عشق و معرفت الهی است

 تناسب معنی با : غرقه­ی وهمیم، ورنه این محیط             از تُنُک آبی، کناری بیش نیست

معنی: جهان چیز با ارزشی جز دل بستن و عشق ورزی ندارد؛ اگر هم داشته باشد، انبوهی از تصوّرات و وهم و خیال است.

ولی رادمردان و وارستگان         نیازند هرگز به مردارها

نبازند: نمی­پردازند، توجهی نمی­کنند. 

مردار: استعاره از دنیا و تعلّقات مادی.    

تلمیح به حدیثی از امام علی(ع): الدّنیا جیفه و انتم الکلاب»     

مردار: صفت مفعولی       

نبازند: فعل مضارع اخباری(نمی بازند)     

معنی: امّا جوانمردان و آزادگان هرگز به دنیا و دلبستگی های آن توجهی نمی کنند.

مهین مهرورزان که آزاده اند            بریزند از دام جان،تارها

مِهین: بزرگ، بزرگترین  ،  صفت عالی   

مهروزان : عاشقان    

دام و تار: مراعات و نظیر    

دامِ جان: استعاره از جسمِ خاکی

تار : استعاره از و تعلّقات مادی     

مصراع دوم: کنایه از ترکِ هواهای نفسانی و تعلقات دنیوی.   

تار چیزی را ریختن : کنایه از نابودن کردن و ترک کردن

معنی: عاشقان بزرگی که از بند دنیا و تن آزادند ، تعلقات دنیوی و خواهشهای نفسانی را از خود دور می کنند

بخون خود آغشته و رفته اند        چه گل های رنگین به جویبارها

جوبار: استعاره از دنیا       

گل­های رنگین: استعاره از عاشقان ،شهید و پاک باز    

به خون خود آغشته: کنایه از شهید شدن     

گل و جویبارها: مراعات نظیر      

معنی: چه بسیار عاشقانی که در زندگی و دنیا شهید شدند و از دنیا رخت بر بسته اند.   

بهاران که شاباش  ریزد  سپهر          به دامان گلشن ز رگبارها

شاباش: شادباش، طلا یا پولی که بر سرِ عروس یا داماد ریزند. در این جا استعاره از باران است.     

شاباش ریختن سپهر: تشخیص دارد.  

سپهر : مجاز از ابر و آسمان  ، استعاره مکنیه و تشخیص

دامان گلشن: اضافه­ی استعاری و تشخیص 

گلشن : استعاره از دنیا      

بهاران، گلشن، رگبار: مراعات نظیر     

بهاران: قید زمان(ان= پسوند زمان)     

با بیت بعدی موقوف المعانی است.   

معنی: هنگام بهار که آسمان قطرات باران را به عنوان شاباش بر سر گلزار می ریزد

کشد رخت سبزه به هامون و دشت        زند بارگه گل به گلزارها

تشخیص: سبزه رخت می­کشد و گُل بارگه می­زند   

رخت کشیدن: کنایه از کوچ کردن ، سفر کردن ، نقل مکان کردن

بارگه زدن: کنایه از ساکن شدن. مقیم شدن 

مراعات نظیر : سبزه ، گل ، گلزار 

هامون: دشت، صحرا         

بارگه: کاخ، دربار پادشاه ،خیمه­ی پادشاهی، سراپرده   

مفهوم : دشت و گلزار پر از سبزه و گل می شود    

معنی: در فصل بهار سبزه در دشت می روید و گل در گلستان­ها و باغ­ها شکوفا می­شود.

نگارش دهد گلبن جویبارها        در آیینه ی آب ، رخسارها

نگارش : اسم مصدر از  مصدر نگاریدن  به معنی آرایش کردن

گلبن : بوته ی گل

آیینه ی آب : اضافه تشبیهی

گلبن جویبار : استعاره مکنیه و تشخیص

معنی : بوته ی گل در کنار جویبار ، رخسار خود را در آب می آراید        

رود شاخ گل در بر نیلفر           برقصد به صد ناز گلنارها

نیلفر: نیلوفر، گیاهی است اپیچنده با گُل­های شیپور مانند.    

گلنار: گلِ انار         

تشخیص: رفتن شاخِ گُل، رقصیدن گلنار     

مراعات نظیر: گُل، نیلفر، گلنار   

شاخ گل و گلنار :   استعاره مکنیه و تشخیص ( چون رفتن به شاخ گل و رقصیدن به گلنار نسبت داده شد)  

معنی: هنگام بهار شاخه­ی گُلِ سرخ در آغوش نیلوفر رشد می کند و گل­های انار با عشوه و ناز می­رقصند

دَرَد پرده­ی غُنچه را بادِ بام             هزار آورد نغز گفتارها

پرده ی غنچه : اضافه ی تشبیهی  

باد پرده­ی غنچه را می­درد: تشخیص و کنایه از شکوفا کردن و باز کردن گلبرگ­ها  

پرده دریدن: کنایه شکوفا شدن گلبرگ ها  (  فاش کردن راز ، رسوا کردن )     

بام: بامداد، صبحگاه    

باد، بام: جناس ناقصِ اختلافی.  

هزار: بلبل یا پرنده­­ای از خانواده­ی بلبل(هزار دستان)    

نغز: دلنشین، زیبا ، شیرین     

نغز گفتارها: ترکیب وصفی مقلوب   

مفهوم: عناصر طبیعی سرمست از جذبه­ی عشق و دلدادگی است.   

معنی: هنگام بهار نسیم صبحگاهی غنچه­ی گل را می­شکوفاند و بلبل نغمه­های دلنشین سر می دهد.

به یاد خم ابروی گلرخان        بکش جام در بزم می خوارها

خم ابرو : مجاز از زیبایی

گل رخان: زیبا رویان، معشوق          

می­خوارها: استعاره از عاشقان و عارفان سرمست الهی. 

جام: مجازاً شراب 

جام، بزم، می­خوارها: مراعات نظیر   

گل­رخان:خمِ ابرو: مراعات نظیر   

معنی: به یاد زیبایی زیبارویان، در مجلس  عاشقان و عارفان سرمست، شراب الهی را بنوش و با عاشقان معاشرت کن.

 فریب جهان را مخور زینهار         که در پای این گل بود خارها

زینهار: صوت و شبه جمله ، آگاه باش  

فریب کار بودن جهان: تشخیص     

گل: استعاره از جهان و لذات و خوشی­های آن        

خار: استعاره از مشکلات ،رنج­ها و سختی ها    

پای گل: اضافه­ی استعاری و تشخیص     

گل و خار: تضاد       

گل: مضاف الیه     

معنی: آگاه باش فریب این جهان مادی را نخوری، زیرا در کنار خوشی­های آن، مشکلات نیز وجود دارد.

پیاپی بکش جام و سرگرم باش                           بهل گر بگیرند بیکارها

بهل: رها کن، بگذار. فعل امر از مصدر «هلیدن و هشتن»  

«سرگرم باش» ایهام دارد: 1) مشغول باش 2) از این مستی گرم و پر نشاط باش.   

«بگیرند»: در این جا به معنی«خرده بگیرند» به کار رفته است.       

جام: مجاز از «شراب و معرفت الهی»  

بیکارها : انسان های بی بهره از عشق ، خرده گیران 

معنی: همیشه مشغول نوشیدن شراب عشق الهی باش . اگر آدم­های بی بهره از عشق بر تو خرده بگیرند، اعتنایی نکن.

خودآزمایی

1- به نظرشاعر، کمال پرستش درچیست؟   در سرمستی و  شور و حال عارفانه

2- این بیت ازحافظ  « ناز پرورده تنعّم نبرد راه به دوست /عاشقی شیوه ی رندان بلاکش باشد»  باکدام بیت ازشعر، قرابت معنایی دارد؟        

 بیت: « به شادی وآسایش و خواب و خور           ندارند کاری دل افگارها

3- منظور شاعر از « شاباش بهاری» چیست؟  قطرات باران و رگبار بهاری، این تركيب استعاره است.

4- مضمون بیت زیر، ازحافظ، یادآور کدام بیت است؟

«با صبا در چمن لاله سحر می گفتم    که شهیدان که اندر این همه خونین کفنان؟»

 به خون خود آغشته و رفته اند           چه گل های رنگین به جوبارها