جــــــــــام ادب

درخت در نمادشناسي اسطوره اي جهان ، يكي از پيچيده ترين و ناشناخته ترين  نمادهاست و در فرهنگ همه ي ملّت هاي جهان و به خصوص در فرهنگ ايران قبل و بعد از اسلام همواره ارزش نمادين داشته است . 

     يكي از كساني كه به مفهوم نمادين درخت توجّه نمود ، ابوالقاسم فردوسي شاعر صاحب فرهنگ و خرد ورز و آشنا با فرهنگ و گذشته ي فرهنگي ايران است كه با دريافت دوگانه ي درون گرايانه و برون گرايانه ي درخت آن را در شعر خويش متجلّي كرده است و در كنار دريافت هاي برون سويي آن به شناختي عميق و درون سويي دست يافته و ابعاد فرهنگي آن را نيز نشان داده است .

        شاعر خرد ورز توس با زنده كردن خاطره هاي ازلي مربوط به درخت و نماد هاي آن فرهنگ روزگاران گذشته را  به خاطر مي آورد و سايه روشني از آن چه را  كه در حافظه ي روزگار باقي مانده است ، نشان مي دهد و به ياري نماد درخت ، حيات دوباره ي فرهنگ گذشته را ضمانت مي كند و تاريخ و فرهنگ گذشته را  از ديروز به امروز مي آورد و با اين كردار نمادين نشان مي دهد كه انسان مي تواند خود را هم طراز كهن الگو و قهرمانان اساطير سازدو همه ي ويژگي هاي نمادين آن را در خود ايجاد نمايد .

       در هر حال در چشم انداز روشن و رازنماي شعر فردوسي همه ي راز هاي هستي در درخت نهفته است و درختان شعر او حاصل ادراك اصيل لحظه هاي هستي شاعرند چنان كه درخت شعر او در بردارنده ي مفاهيمي نمادين چون : دانش و خرد ورزي ، سربلندي ، طراوت و شادابي ، جواني و كامراني ، زنگي و حيات جاويد ،ماندگاري و دير زماني ، رشد و بالندگي ، زايايي و باروري ، خير و بركت ، آزادگي ، تسليم ناپذيري ،و ... است .

        يكي از درختاني كه  در شاهنامه ي فردوسي - به ويژه در نبرد رستم و اسفنديار -خودنمايي مي كند درخت گز است كه نگارنده را بر آن داشت در اين مقاله درباره ي چند و چون و مفهوم نمادين آن مطالبي ارائه نمايد.       

       « گز »  درختي است با برگ هاي ريز كه بيشتر در شوره زار يا در كنارهاي رودخانه ها مي رويد . آن را به هندي «جهاو » گويند . همچنين نوعي از تير بي پر و پيكان كه هردو سر آن باريك و ميانش گنده و ستبر باشد . برخي آن را از نوع سرو  و كاج و درختي بهشتي مي دانستند.

        درخت گز از شاخصه هاي زيست محيطي در سيستان و بلوچستان است . محمد علي اسلامي ندوشن در كتاب« داستان ها در سيستان » مي نويسد : وقتي دختر جواني از دنيا مي رفت ، قبل از دفن  او را با درخت گزي عقد مي بستند تا به اين گونه ي راز آلود و نمادين،نقش باروري او را با درخت گز كه نماد زايندگي بود عينيت بخشند و اين نارسايي را خبران نمايند .

      طبق متون ادبي در اسطوره ملّي نيز گز نقش اساسي دارد  . آن جا كه اين درخت به انديشه ها و افكار زاييده ي استبداد پايان مي دهد و رستم را به عنوان نماد پهلواني و آزادگي معرّفي مي كند .

      در ادبيات سوري نيز ايزد به بوته ي گز تشبيه شده و در مصر باستان هم گز يكي از درختان مقدّس وابسته به خدايان و نماد باروري و نعمت شناخته مي شد .

     شاعر فرهنگ دوست توس در نبرد رستم و اسفنديار از درخت گز و تيري كه از شاخه هايش ساخته ، بهره مي گيرد :

همي راند تير گز اندر كمان                      سر خويش كرده سوي آسمان

      ناگفته پيداست كه فردوسي در نظم شاهنامه و پرورش و شكوفايي درخت شاهنامه از مفهوم نمادين آن بهره گرفته است و در پس هر نكته اي به آيين ، اساطير و فرهنگ گذشته اش توجّه دارد .

     فردوسي در ميانه ي باغ شاهنامه ، درخت دانش ، اسفنديار ، و درخت آتش ، زردشت ، را در باغ شعرش مي كارد و وي اين درخت پير ، زردشت ، را به همراه آتش و سرو بهشتي در مركز باغش مي كارد و آرام آرام از آيين مهر پرستي به آيين خداپرستي و تقدّس روشنايي و آتش و سرو روي مي آورد .

     در كنار درخت آتش ،درختي بهشتي كاشته مي شود كه برگ هاي زيبا دارد و ياد آور درخت بهشتي طوبي و سروبهشتي زردشت است ؛ درختي كه گويي فريدون بزرگي و دانايي را از ميان همه ي درختان به او سپرده است . افسوس كه اين سرو سرفراز با تمام شكوه و دانش به تير گز از پاي در مي آيد :

خم آورد بالاي سرو سهي                          ازو دور شد دانش و فرّهي

    درخت گز در باور ايرانيان و در اسطوره هاي مصر باستان نماد بركت و باروري است . از شاخه هايش « برسم » BARSAM مي سازند و در آيين هاي مذهبي به نشانه ي سپاس از نعمت ، آن را  دست مي گيرند . در شاهنامه درختي بهشتي خوانده مي شود . اين درخت در آيين مهر پرستي و زردشتيان ايران مقدّس بوده و مورد پرستش واقع مي شد :

ابر چشم او راست كن هردو دست                    چنان چون بود مردم گز پرست

    درخت گز در شاهنامه درختي است ستبر و بلند ، پرورده ي آب رز كه به تعبيري نماد منبري است كه مرغ دانا و سخنگو ،سيمرغ ، بر آن آشيان دارد :

گزي ديد بر خاك سر بر هوا                                نشست از برش مرغ فرمانروا

  بدو گفت شاخي گزين راست تر                        سرش برتر و تنش بر كاست تر

 بدين گز بود هوش اسفنديار                              تو اين چوب را خوار مايه مدار

به آتش بر اين چوب را راست كن                         همي نغز پيكان نگه كن كهن

      سيمرغ بر شاخه ي اين درخت ، ضمن پند و اندرز ، رستم را راهنمايي مي كند تا با شاخه ي اين درخت  تيري ساخته و براي نابودي اسفنديار بهره گيرد :

بدو گفت اكنون چو اسفنديار                                     بيامد كه جويد ز تو كارزار

تو خواهش كن و جوي از او راستي                            مزن هيچ گونه تو در كاستي

چو پوزش كني چند و نپذيردت                                   همي از فرومايگان گيردت

به زه كن كمان را  و اين تير گز                                   بدين گونه پرورده ي آب رز

ابر چشم او راست كن هر دو دست                            چنان چون بود مردم گز پرست

   به اين ترتيب تير و درخت گزنماد چاره انديشي پيران آگاه شد .

بدين چوب شد روزگارم به سر                                ز سيمرغ و از رستم چاره گر

     رستم با راهنمايي سيمرغ ، تيرگز را بر آتش مي نهد و آن را راست مي كند و دركمان مي نهد و پس از سوگند به خداي زرتشت و خورشيد و ماه و  به راه نيامدن اسفنديار :

همي راند تير گز اندر كمان                                       سر خويش كرده سوي آسمان

همي گفت كاي پاك دادار هور                                   فزاينده ي دانش و فرّ و زور

همي بيني اين پاك جان مرا                                     توان مرا هم روان مرا

كه چندين بپيچم كه اسفنديار                                   مگر سر بپيچاند از كارزار

تو داني كه بيداد كوشد همي                                   همي جنگ و مردي فرو شد همي

به باد افره اين گناهم مگير                                        تويي آفريننده ي ماه و تير

تهمتن گز اند كمان راند زود                                       بر آن سان كه سيمرغ فرموده بود          

       سر انجام تير گز را همان سان كه سيمرغ به او آموخته بود ، بر چشم اسفنديار مي زند و دانش و فرّهي اسفنديار را

از او دور مي سازدو از شاخه ي اين درخت ، قهرمان رويين تن شاهنامه از پاي در مي آيد  . 

بزد تير بر چشم اسفنديار                                         سيه شد جهان پيش آن نامدار

خم آورد بالاي سرو سهي                                          از او دور شد دانش و فرّهي

    در نتيجه مي توان گفت كه با توجّه به مقدّس بودن درخت گز در آيين مهر پرستي و اين كه اسفنديار مظهر قدّيس در دين زردشتي است ، شايد بتوان گفت كه درخت گز در شاهنامه نماد پيروزي آيين مهر بر آيين زردشت است و يا اين كه درخت گز را درخت جاودانگيو تولّد دوباره خواند . درختي كه سيمرغ يك شبه رستم را  به نزديك درياي چين برد و با استفاده از آن ، ماندگاري و پيروزي اش را تضمين نمود .