آموختیم كه سجع زمانی ایجاد می گردد كه یكی از سه شرط ( یكسانی در وزن : سجع متوازن ) ، ( یكسانی در حرف پایانی : سجع مطرّف ) و   (یكسانی در وزن و حرف پایانی : سجع متوازی ) را دارا باشد و دانستیم كه جایگاه سجع در پایان دو جمله است به شرطی كه كلمه های پایانی تكراری و هم معنی نباشند . اینك به توضیح كاربرد سجع در  نقاط مختلف دو مصراع یا دو جمله  (  ترصیع ، موازنه ) می پردازیم   .                                      

ترصیع

آن است كه كلمات مصراعی با مصراع دیگر یا جمله ای با جمله ی دیگر ، در وزن (هجا یا بخش ) و حروف پایانی یكسان باشد( تقابل سجع های متوازی ). غیر از واژگان تكراری بقیه كلمات با هم سجع متوازی باشند.

مثال 1 :         ای منــوّر بـه تـو نجـوم جـلال         وی مقـرّر بـه تـو رسـوم كمـال

ای= وی    /  منور = مقرر / نجوم = رسوم  / جلال = كمال

برای مثال كلمه های منوّر و مقرّر دارای وزن یكسان ( سه هجا : م+ نو+ ور  /  م+ قر + رر ) و حرف پایانی یكسان ( ر ) می باشند . پس سجع متوازی اند و قرار گرفتن سجع های متوازی در برابر هم آرایه ی ترصیع ایجاد می كنند .

مثال 2  :   ای كریمی كه بخشنده ی عطایی و ای حكیمی كه پوشنده ی خطایی

كریمی = حكیمی  / بخشنده = پوشنده / عطایی = خطایی

سوال : در بیت زیر چگونگی شكل گیری آرایه ی ترصیع را نشان دهید .

برگ بی برگی بود ما را نوال                   مرگ بی مرگی بود ما را حلال

موازنه :

تقابل سجع های متوازن ( یكسانی كلمه های دو مصراع یا دو جمله در وزن ) یا انواع سجع در برابر هم است .

مثال 1 : الهی ، جان ما را صفای خود ده و دل ما را هوای خود ده .

جان ، دل  = سجع متوازن  /  صفا ،هوا = سجع متوازی /   كاربرد دو سجع متوازن و متوازی در كنار هم آرایه ی موازنه ایجاد كرد .

مثال 2 :   

  این لطایف كز لب لعل تو من گفتم كه گفت ؟         وین تطاول كز سر زلف تو من دیدم كه دید؟

تقابل سجع های متوازن در برابر هم  آرایه ی موازنه ایجاد كرد .

در نمونه های زیر آرایه های ترصیع و موازنه را مشخّص كنید .

1- چرخ ار چه رفیع ، خاك پایت                     عقل ار چه بزرگ ، طفل راهت

2- دانه باشی مرغكانت برچنند                     غنچه باشی كودكانت بركنند

3- باران رحمت بی حسابش همه را رسیده ، خوان نعمت بی دریغش همه جا كشیده