جــــــــــام ادب

  قافیه : به كلمات غیر تكراری گفته می شود كه در پایان بیت ها و مصراع ها می آیند ، بطوری كه یك یا چند حرف آخر آنها با هم مشترك است .

نكته (1) : حرف یا حروفی كه در كلمات قافیه مشترك می آیند « حروف قافیه » نام دارند .

مثال (1) :  

   آتـش عشـق است كانـدر نی فتــاد        جـوشش عشـق است كانـدر مـی فتـاد

  مثال (2) :   

   سرآن ندارد امـشب كه برآید آفتابی         چه خیالها گـذر كـرد و گذر نكرد خوابی

  به چه دیرماندی ای صبح كه جان مابرآمد   بـزه كــردی و نكـردند مـوذّنـان صـوابـی

نكته (2) : اگر دو كلمه قافیه در تلفظ یكسان ، ولی در معنی متفاوت باشند قافیه درست است .

مثال :  آتش است این بانگ نای و نیست باد          هـر كـه این آتـش نـدارد نیـست بـاد  

 توضیح :این بیت دارای دو قافیه است كه هر دو كلمه ی قافیه، از نظر شكل ظاهری با هم یكسان هستند امّا از جهت معنی با هم فرق دارند . بطوری كه نیست در مصراع اول فعل و در مصراع دوم اسم می باشد و كلمه باد در مصراع اوّل اسم ، امّا در مصراع دوم فعل دعا است .

قافیه میانی : گاهی برای غنی تر كردن موسیقی شعر علاوه بر قافیه پایانی ، قافیه ای در میان مصراع می آید كه به آن قافیه میانی گویند .

   مثال :  

 ملكا ذكر تو گویم كه تـو پـاكی و خـدایی   نروم جز به همـان ره كه تـوام راه نمـایی

همه در گاه تو جویم همه از فضل تو پویم       همه توحید تو گویم كه به توحید سزایی

بیت مُقفّی : ابیاتی كه مصراع های دوم آنها هم قافیه باشند .

مثال :  

   نه چـنان گناهـكارم كه به دشمـــنم سپاری  تو به دست خویش فرمای اگرم كنی عذابی

دل همچوسنگت ای دوست به آب چشم سعدی  عجب است اگر نگـردد كه بگـردد آسیـابی

بیت مُصرّع : به بیتی گفته می شود كه در هر دو مصراع آن قافیه رعایت شده باشد . 

 مثال :           

 زمیـن گشـت روشـن تـر از آسمـان       جهـانـی خـروشـان و آتــش دمــان

ردیف : كلمه یا كلماتی است كه بعد از قافیه در پایان مصراع ها و ابیات می آیند و عیناً از نظر لفظ و معنی یكسان می باشند .

مثال : 

برق با شوقم شـراری بیش نیـست     شعله ، طفل نی سـواری بیش نیست

   آرزوهــای  دو  عــالــم   دستــگـاه          از كــف خـاكـم غبـاری بیش نیست

   تذكّر : بیت اوّل این شعر مصرّع و دو بیت با هم مقفّی هستند

نكته : اگر دو كلمه پایان مصراع ها یا ابیات در تلفظ یكسان امّا در معنی متفاوت باشند ، ردیف به حساب نمی آیند بلكه قافیه هستند .

   مثال : 

  خــرامـان بشـــد ســـوی آب روان    چنـان چـون شـده ، بـاز جـوید روان

توضیح : دو كلمه « روان» بیت بالا قافیه اند زیرا كلمه 

 « روان » در مصراع اول به معنی جاری شده و در مصراع دوم به معنی  روح و جان آمده است .

نكته (1) : بیت یا شعری كه دارای ردیف باشد ، مردّف نامیده می شود .

نكته (2) : آوردن ردیف در شعر اجباری نیست امّا اگر شاعر بخواهد از ردیف استفاده كند بلافاصله آن را بعد از قافیه می آورد .

نكته (3) : آوردن قافیه در شعر سنتی اجباری است ولی در شعر نو (نیمایی) جایگاه خاصی ندارد .