درنگي بر بيتي از سعدي
|
نویسندگان :علي اكبر كمالي نهاد - حسين ملكي
چكيده در كتاب ادبيات فارسي سال دوم، غزلي از سعدي به‌نام «در آرزوي تو باشم» زينت‌بخش ادب غنايي و تعليمي است. بيت پنجم اين غزل به‌صورت «به خوابگاه عدم گر هزار سال بخسبم/ به خواب عافيت آن گه به بوي موي تو باشم» آمده كه در هيچ‌كدام از نسخ معتبر كليات سعدي و ديوان غزليات شيخ اجل به‌صورت مذكور ضبط نشده است و معناي درستي نيز از آن به‌دست نمي‌آيد. در اين نوشته سعي داريم به شكل صحيح مصراع دوم اين بيت و معني و مفهوم آن بپردازيم. كليدواژه‌ها: غزليات سعدي، نسخه محمدعلي فروغي، خواب عافيت، خواب عاقبت
مقدمه نسخه‌شناسي، مقابلة نسخ خطي و انتخاب متني كم‌غلط -و نه بي‌غلط- از متون كهن كار بسيار شاقي است كه صبر و حوصلة فراوان و موشكافي دقيق مي‌طلبد و با صرف ساليان طولاني مي‌توان به اين مهم نايل شد. در مورد اشعار سعدي بايد بگوييم كه منقح‌ترين چاپ متعلق به شادروان محمدعلي فروغي است و اين همان كتابي است كه به‌عنوان منبع اصلي غزل مذكور در فهرست منابع و مآخذ در صفحات پاياني كتاب ادبيات فارسي 2 آمده است اما با مراجعه به نسخه‌هاي چاپي فروغي با صورت ديگري غير از آنچه مؤلفان محترم ضبط كرده‌اند، روبه‌رو مي‌شويم و آن ضبط از اين قرار است: «زخواب عاقبت آگه به بوي موي تو باشم». در اينجا اين سؤال برايمان پيش مي‌آيد كه «به خواب عافيت آن گه» از كجا وارد اين غزل و متعاقباً كتاب درسي اين پايه شده است. ضمن اينكه معني ذكر شده براي اين مصراع در توضيحات پايان درس نيز صحيح نمي‌باشد و به نظر مي‌رسد تركيب بي‌معني -در اين بيت- «خواب عافيت» به معني «گور» يعني معادل «خوابگاه عدم» در مصراع اول آمده است.
ساير نسخه‌ها عبدالمحمد آيتي در گزيده‌اي كه از روي چاپ محمدعلي فروغي و با ويرايش بهاءالدين خرمشاهي فراهم كرده، مصراع دوم اين غزل را به شكل «زخواب عاقبت آگه به بوي موي تو باشم» آورده و در شرح بيت گفته است: «آگه» آگاه، بيدار، بوي موي تو عاقبت مرا از خواب عدم بيدار مي‌كند.» (آيتي، 1369: 202) نكتة جالب در اين نسخه وجود سكون روي واژة «خواب» است كه با كسرة «خواب» در كتاب درسي كاملاً مغاير است. در كتاب «غزل‌هاي سعدي» كه به كوشش نورالله ايران‌پرست پس از مقابلة هفت نسخة خطي و ده نسخة چاپي تهيه شده است، مصراع به‌صورت «زخواب عاقبت آگه به بوي موي تو باشم» آمده و در توضيحات اين غزل، مصراع به‌صورت «عاقبت به بوي موي تو ز خواب آگه باشم» بازگرداني شده است. خطيب رهبر نيز ديوان غزليات سعدي را شرح كرده و به ذكر وزن و بحر غزل‌ها و برخي نكته‌هاي دستوري و معني واژه‌ها پرداخته است. او با ذكر اينكه نسخة فروغي را به‌عنوان معتبرترين نسخة چاپي موجود، اصل قرار داده و در بعضي موارد كه متن را نارسا ديده و از نسخه بدل‌هاي حاشيه استفاده كرده، اين غزل سعدي را از همام تبريزي دانسته و يادآور شده كه اين غزل در صفحة 37 ديوان همام تبريزي به تصحيح مؤيد ثابتي، چاپ سال 1332 تهران آمده است و بيت هفتم با تخلص سعدي الحاقي است و معني مستقلي ندارد. ايشان ضمن تشكيك در انتساب اين غزل به سعدي شكل «زخواب عاقبت آگه» را ضبط كرده و در معني آن گفته است: «اگر هزار سال در بستر نيستي خفته باشم، سرانجام از آن خواب ديرپاي به نسيمي كه از سر كوي تو بويي آورد، زنده مي‌شوم و از گور برمي‌خيزم.» روش كار ميرجلال‌الدين كزازي در فراهم كردن «غزل‌هاي سعدي» با بيشترين تلاش در جهت درستي متن و نزديكي هر چه بيشتر آن با گفتة اصلي شاعر و بهترين گزينش ممكن در موارد ترديد و اختلاف، كتاب او را در زمرة كارهاي كم‌نقص قرار داده است. متن ايشان با هيچ افزوده و حاشيه‌اي همراه نيست و بهره‌گيري از نشانه‌گذاري دقيق و اعراب‌گذاري در هر جا كه بدان نياز بوده متني روشن و زودياب فراهم كرده است كه ضمن اينكه بر پاية متن‌هاي چاپي و نسخه بدل‌هاي گوناگون است، با استدلال و برهان با گفتة سراينده اثر بيشترين نزديكي را دارد. در اين كار سنجيده كه بر پاية دانش‌هاي ادبي از قبيل سبك‌شناسي، زيباشناسي و نيز شناخت كلي از ادب پارسي تهيه شده، بيت موردنظر با نشانه‌گذاري دقيق به اين شكل ضبط گرديده است: «به خوابگاه عدم گر هزار سال بخسبم، / زخواب، عاقبت آگه به بوي موي تو باشم.» آخرين كتابي كه مورد بررسي قرار گرفت، «غزليات سعدي» به تصحيح حبيب يغمايي بود. متن اين كتاب با مقابلة 14 نسخه تنظيم شده كه بيشتر آن‌ها نسخة خطي هستند و نسخه چاپي محمدعلي فروغي نيز ملاك قرار گرفته است. در صفحة 146 اين كتاب و تحت نام غزل 176، مصراع مذكور مانند بقية نسخه‌هاي بررسي شده، به‌صورت «زخواب عاقبت آن گه به بوي موي تو باشم» آمده است. با اين توضيح كه در فهرست اختلاف نسخ اين مصراع را به‌صورت «به خواب عافيت آن گه كه روبه سوي تو باشم- با ضبطي نزديك به كتاب ادبيات سال دوم- از يك نسخة چاپ هندوستان (به سال 1920) نقل كرده است كه پشتوانة خطي ندارد و نسخة چاپي متأخري بيش نيست. كتاب‌هاي كمك‌درسي و كنكوري نيز در تأييد اين اشتباه بعد از ذكر معني سلامتي، تندرستي و رستگاري براي كلمة «عافيت» بدون هيچ شرح اضافي همان توضيحات نارسا و ضبط نادرست كتاب درسي را عيناً نقل كرده‌اند.
نتيجه‌گيري با توجه به نسخه‌هاي بررسي شده و به‌ويژه نسخة مرحوم محمدعلي فروغي كه منبع اصلي كتاب ادبيات فارسي 2 بوده، مي‌توان با اطمينان قريب به يقين گفت كه ضبط صحيح بيت پنجم غزل «در آرزوي تو باشم» به اين شكل است: «به خوابگاه عدم گر هزار سال بخسبم / ز خواب عاقبت آگه به بوي موي تو باشم» و معني آن همان است كه خطيب رهبر در كتاب خود آورده است : «اگر هزار سال در بستر نيستي خفته باشم، سرانجام از آن خواب ديرپاي به نسيمي كه از سر كوي تو بويي آورد، زنده مي‌شوم و از گور برمي‌خيزم.»
منابع 1. آيتي، عبدالمحمد؛ شكوه سعدي، انتشارات هيرمند، چاپ اول، تهران، 1369. 2. ايران‌پرست، نورالله؛ غزل‌هاي سعدي، انتشارات دانش، جلد دوم، تهران، 1357. 3. خطيب رهبر، خليل؛ ديوان غزليات سعدي، انتشارات مهتاب، جلد اول، چاپ نهم، تهران، 1377. 4. كزازي، ميرجلال‌الدين؛ غزل‌هاي سعدي، نشر مركز، چاپ اول، تهران، 1371. 5. گروه مؤلفان؛ ادبيات فارسي 2، شركت چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي ايران، چاپ هفتم، تهران، 1383. 6. ملك محمدي، محمدرضا؛ ادبيات فارسي سال دوم، انتشارات گاج، چاپ سوم، تهران، 1385. 7. يغمايي، حبيب؛ غزليات سعدي، مؤسسة مطالعات و تحقيقات فرهنگي، چاپ هفتم، تهران، 1361.
|
ادبیّــــات ، انتشـــار زیبـایی و تکیه گاه مانایــی اندیشــه و فرهنگ است و بدون آن امکان انتشار و استقرار هیچ زیبایی و خوبی نیست . آنان که ادبیّات را ادراک نمی کنند ، روح حیـــات را نیافته اند و به قلمـــرو شکوهمــــند زیبایی گام نگذاشته اند . بی شک هیچ هنـــــری به اندازه ی شعــــر و شاعــــری نتوانسته است در دل و جان ، روح و روان، ذهن و زبان و فکر و بیان انسان ها راه پیدا کند و تأثیر بگذارد. شعر و کلام منظـــوم و منثــــور همواره جایگاه و پایگاه مهمی در میان مردم داشته است . شعر و ادبیات، تهییـــج کننده ی مردم برای ایستـــادگی در برابر ظلــــم، همنشین غــم ها و شـــادی ها و بیانگر آلام و رنج های مــــردم و مایه ی سرافـــرازی آنان در این دنیـــای پهنــــاور است .